Τα στοιχεία του σκακιού είναι τρία: υλικό, χρόνος, ποιότητα θέσης. Με βάση αυτά, αξιολογείται κάθε θέση. Με βάση αυτά καταστρώνονται σχέδια σε κάθε παρτίδα. Μια ιδέα, ένας συνδυασμός, μιά κίνηση λέμε ότι είναι καλή αν αλλάζει τις ισορροπίες αυτών των τρίων στοιχείων υπέρ του παίχτη που την έκανε. Αν τα στοιχεία είναι υπέρ της μιάς πλευράς λέμε ότι υπερέχει και θα κάνει επίθεση και αντίστοιχα ότι η άλλη πλευρά είναι χειρότερη και θα πρέπει να αμυνθεί.
Το υλικό είναι απλή αριθμητική, πόσα κομμάτια έχει κάθε πλευρά. Αρχικά και τα άσπρα και τα μαύρα ξεκινάνε με το ίδιο υλικό, 2 πύργους, 2 ίππους, 8 πιονάκια κτλ, και καθώς εξελίσσεται η παρτίδα, γίνονται αλλαγές κομματιών, θυσίες και λάθη. Έτσι μια πλευρά μπορεί να φτάσει να έχει έναν ίππο ή δυο πιόνια παραπάνω. Λέμε τότε ότι έχει καθαρό πλεονέκτημα υλικού που μάλλον είναι αρκετό για να κερδίσει την παρτίδα. Υπάρχουν όμως και πιο δύσκολες περιπτώσεις όπως μια πλευρά να έχει ίππο και η άλλη αξιωματικό ή μια πλευρά να έχει πύργο και η άλλη 2 πιόνια και ίππο. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν μπορούμε να μιλήσουμε για πλεονέκτημα υλικού και θα πρέπει να δούμε και άλλους παράγοντες για να εκτιμήσουμε τη θέση.
Ο χρόνος στο σκάκι έχει σχέση με την ταχύτητα εκτέλεσης ενός σχεδίου. Έτσι μιλάμε για γρήγορη επίθεση και για γρήγορο ελεύθερο πιόνι. Τον χρόνο τον μετράμε με το τέμπο: Αν μια πλευρά μπορεί να κάνει μια χρήσιμη κίνηση και ταυτόχρονα να αναγκάσει την άλλη πλευρά να παίξει κίνηση που δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμη τότε έχει κερδίσει ένα τέμπο. Ένα παράδειγμα είναι η βελτίωση της θέσης ενός ίππου απειλώντας την αντίπαλη βασίλισσα. Ο αντίπαλος πρέπει αναγκαστικά να κινήσει την βασίλισσα χωρίς να το έχει σκοπό. Άλλο παράδειγμα ένας πύργος που δίνοντας μια σειρά απο σαχ προλαβαίνει να έρθει να υποστηρίξει ένα ελεύθερο πιόνι που απειλείται.
Η ποιότητα της θέσης είναι ο στρατηγικός παράγοντας του παιχνιδιου. Κάθε θέση αναλύεται σε χαρακτηριστικά και μοτίβο όπως αδύνατο πιόνι, ανοιχτή στήλη, αδύνατο τετράγωνο, ελεύθερο πιόνι, ενεργητικό κομμάτι κτλ και το καθένα απο αυτά έχει τη δικό του βάρος στην αξιολόγηση της θέσης και στην τελική αποφάση για το ποιά πλευρά υπερέχει. Για παράδειγμα έστω μια θέση που το μόνο χαρακτηριστικό της είναι ότι μια πλευρά έχει πολλά αδύνατα πιόνια. Τότε σίγουρα αυτή η πλευρά είναι χειρότερη. Αν όμως έχει ένα ελεύθερο πιόνι πολύ κοντά στην προαγωγή τότε δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι είναι χειρότερη, θα πρέπει να δούμε και άλλους παράγοντες. Άλλο παράδειγμα μια θέση όπου η μια πλευρά έχει στην κατοχή της την μοναδική ανοιχτή στήλη. Μάλλον υπερέχει. Αν όμως υπάρχει και δεύτερη ανοιχτή στήλη και την έχει ο αντίπαλος τότε θα πρέπει να αξιολογήσουμε ποιά απο τις δύο στήλες είναι πιο σημαντική.
Αυτά τα τρία στοιχεία, υλικό, χρόνος, ποιότητα θέσης δίνουν τις κατευθύνσεις για την επιλογή του σωστού σχεδίου σε μια θέση. Μάλιστα μπορούμε να πούμε ότι αν το σχέδιο που επέλεξε μια πλευρά δεν βασίζεται εκεί, τότε είναι λάθος και με σωστή άμυνα θα αποτύχει.
Ας δούμε τώρα μερικές παρτίδες ανάλογα με τα παραπάνω χαρακτηριστικά.
Υλικό
Μια παρτίδα που κρίνεται μόνο στο υλικό είναι σπάνια. Τέτοιες παρτίδες εμφανίζονται μόνο μεταξύ αρχαρίων παιχτών. Ο ένας απο τους δύο κάνει κάποιο λάθος, χάνει υλικό και μετά δεν προβάλει κάποια αντίσταση και χάνει την παρτίδα. Ένα λάθος είναι η μόνη περίπτωση να χαθεί υλικό έτσι απλά χωρίς αντάλλαγμα. Αν με κάποιο τρόπο ο αντίπαλος το εκβίασε τότε σίγουρα θα υπήρχε εμπλοκή και του χρόνου και της ποιότητας θέσης. Τέτοια παραδείγματα θα δούμε στη συνέχεια.
Χρόνος
Όταν μιλάμε για παρτίδες που κρίνονται στο χρόνο αμέσως μας έρχονται στο μυαλό ταυτόχρονες επιθέσεις και αντίθετα ροκε. Η μιά πλευρά επιτίθεται απο την πτέρυγα του βασιλιά και η άλλη απο την πτέρυγα της βασίλισσας. Δύο κλασσικές παρτίδες είναι: Fischer – Larsen και Szabo – Spassky. Και στις δύο νικητής ήταν αυτός που έκανε επίθεση στον αντίπαλο βασιλιά. Η ανάλυση έδειξε πως στο κρίσιμο σημείο, το άγχος για την ασφάλεια του βασιλιά υπερίσχυσε και η αντίπαλη πλευρά σταμάτησε την επίθεση της για να γυρίσει στην άμυνα και αυτό στοίχησε.
Ποιότητα θέσης
Εδώ έχουμε παρτίδες που είτε απο λάθη είτε απο πίεση του αντιπάλου, φτάσαμε σε μια θέση που η μια πλευρά έχει νικηφόρο στρατηγικό πλεονέκτημα. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι μια καλά οργανωμένη και μεθοδική επίθεση για τη νίκη.
Το πρώτο παράδειγμα είναι απο την παρτίδα Fischer – Keres. Στην θέση του διαγράμματος
ο Φίσερ έχει τα λευκά και σχολιάζει: Ο Κέρες είναι καλός αμυντικός όμως μια θέση σαν αυτή είναι πολύ ακόμα και για αυτόν.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι απο την παρτίδα Tal – Larsen Ο Ταλ σχολιάζει: Τα πλεονεκτήματα της θέσης είναι ξεκάθαρα αλλα πρέπει να τα εκμεταλλευτώ αποτελεσματικα. Θα είναι μεγάλο ψυχολογικό σοκ αν δεν μπορέσω να νικήσω απο αυτή τη θέση.
Χρόνος και υλικό
Εδώ αρχίζει το ενδιαφέρον κομμάτι, όπου μια θέση έχει πολλά στοιχεία και αυτά αλληλεπιδρούν. Σε αυτήν την ενότητα θα δούμε παρτίδες που εξερευνούν τη σχέση χρόνου και υλικού.
Στην πρώτη παρτίδα έχουμε μια κλασσική παρτίδα Paul Morphy – Duke Karl / Count Isouard. Τα λευκά αποκτούν πλεονέκτημα στην ανάπτυξη απο το άνοιγμα και μετά θυσιάζουν σχεδόν όλα τα κομμάτια τους για να κερδίσουν χρόνο και να κάνουν την επίθεση τους. Στην τελική θέση βλέπουμε το ματ με τα μοναδικά 2 κομμάτια που έμειναν στα λευκά και τα μαύρα κομμάτια να κοιτάζουν ανήμπορα.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι στην ουσία αντιπαράδειγμα. Στην παρτίδα Walther – Fischer τα λευκά έχουν κερδισμένη θέση μετά απο Πε8 επειδή τα μαύρα ειναι zugzwang. Όμως αποφασίζουν να κερδίσουν υλικό και παίζουν Πα8 για να φάνε τα πιόνια α6, β5. Αυτό όμως δίνει στα μαύρα χρόνο να ενεργοποιήσουν τα κομμάτια τους και να κάνουν ισοπαλία στο φινάλε των ανόμοιων αξιωματικών.
Χρόνος και ποιότητα θέσης
Σε αυτή την κατηγορία, το τυπικό παράδειγμα είναι μια παρτίδα όπου η μια πλευρά έχει πλεονέκτημα στο χρόνο και το αξιοποιεί βελτιώνοντας τη θέση της. Εμείς θα δούμε δύο παρτίδες που δείχνουν μια άλλη μεριά της σχέσης χρόνου και θέσης.
Στην πρώτη παρτίδα Alekhine – Kmoch τα λευκά βγήκαν χειρότερα απο το άνοιγμα και η θέση των μαύρων είναι καλύτερη.
Ο Alekhine στο βιβλίο του σχολιάζει ότι η μάχη του ανοίγματος έληξε υπερ των μαύρων. Τα λευκά όμως έχουν ακόμα την πρωτοβουλία και πλεονέκτημα στην ανάπτυξη οπότε χρησιμοποιούν αυτόν το χρόνο για να οργανώσουν επίθεση στο βασιλιά και να αντισταθμίσουν το πλεονέκτημα θέσης των μαύρων.
Η δεύτερη παρτίδα, πάλι του Alekhine είναι αξιοπρόσεχτη. Με αντίπαλο τον Rubinstein Alekhine – Rubinstein στις πρώτες 13 κινήσεις χάνει αρκετό χρόνο κουνώντας μόνο τα ίδια 3 κομμάτια και φτάνει στη θέση του διαγράμματος
την οποία θεωρεί κερδισμένη θέση(!) παρόλο που είναι πίσω στην ανάπτυξη και έχει χάσει πολύ χρόνο να κουνάει τα ίδια κομμάτια.
Υλικό και ποιότητα θέσης
Αυτή είναι μια αγαπημένη κατηγορία. Εδώ βρίσκονται οι στρατηγικες θυσίες για βελτίωση θέσης.
Για πρώτο παράδειγμα πάλι ο Φίσερ. Με αντίπαλο τον Κέρες Fischer – Keres φτάνει στην ακόλουθη θέση
και αντί να πάρει πίσω το πιόνι του με Ιχδ4 παίζει Ιθ6! και θυσιάζει πιόνι για να διαλύσει τα πιόνια του μαύρου. Σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της παρτίδας είναι πιόνι κάτω αλλά παίζει για νίκη.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι απο παρτίδα για το παγκόσμιο πρωτάθλημα Karpov – Kasparov. O Κασπάροβ κάνει μια ενδιαφέρουσα θυσία διαφοράς με Πε3
που αποδυκνείεται πολύ ενδιαφέρουσα. Η παρτίδα λήγει ισόπαλη και ο Κασπαροβ σχολιάζει: μια περίπτωση όπου η ποιότητα της θέσης αντισταθμίζει το υλικό χωρίς το χρόνο.
Χρόνος, υλικό και ποιότητα θέσης
Οι παρτίδες που έχουν αλληλεπίδρασεις και με τα τρία στοιχεία είναι οι πιο ενδιαφέρουσες. Θα λέγαμε ότι οι περισσότερες μοντέρνες, δυναμικές παρτίδες ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Σαν παράδειγμα ας δούμε μια απο τις καλύτερες παρτίδες του Κασπάροβ, πάλι απο παγκόσμιο πρωτάθλημα Karpov – Kasparov. Τα μαύρα θυσιάζουν πιόνι για πρωτοβουλία, μετά παίρνουν σιγά σιγά χώρο και τελικά κάνουν επίθεση και κερδίζουν. Ακούγεται απλό αλλά η θέση είναι πολύ δυναμική και στην κόψη του ξυραφιού.
Επίλογος
Όσο απλοϊκό και αν ακούγεται όλο το σκάκι βασίζεται σε αυτά τα τρία στοιχεία: υλικό, χρόνος, ποιότητα θέσης. Αυτό που κάνει κάθε θέση ξεχωριστή είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Πολλές φορές έχουμε την τάση να επικεντρωνόμαστε σε ένα απο αυτά πχ χρόνος και να ξεχνάμε τα υπόλοιπα σε μια παρτίδα. Αντίθετα βλέπουμε στις παρτίδες των GMs ότι έχουν συνέχεια στο μυαλό τους και τα τρία στοιχεία και παίζουν ανάλογα.
Μια ωραία άσκηση είναι να αναλύουμε παρτίδες και να στεκόμαστε στις θέσεις που γίνεται αλλαγή στις αναλογίες των στοιχείων, πχ ο λευκός θυσίασε κομμάτι για να κερδίσει χρόνο. Αυτές είναι οι κρίσιμες θέσεις και εκεί πρέπει να επικεντρώνεται η ανάλυση.