Εισαγωγή
Η ταξινόμηση του Bloom, ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάλυση και το σχεδιασμό εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, κατηγοριοποιεί τις γνωστικές ικανότητες σε επίπεδα πολυπλοκότητας, από την απλή ανάκληση γεγονότων έως τις ανώτερες γνωστικές δεξιότητες, όπως είναι η ανάλυση και η αξιολόγηση. Η κατανόηση αυτής της ταξινόμησης προσφέρει πολύτιμες γνώσεις για το πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε τη μάθηση και τη διδασκαλία, αλλά εμείς αυτό που θα θέλαμε να αναδείξουμε είναι ότι το σκάκι ως παιδαγωγικό εργαλείο έχει να προσφέρει πολλά, συγκρινόμενο με την παραδοσιακή εκπαιδευτική διαδικασία.
Η ανάκληση πληροφοριών (remembering)
Σε θεμελιώδες επίπεδο, η ταξινομία του Bloom ξεκινά με το να θυμόμαστε πληροφορίες. Όπως οι μαθητές επωφελούνται από την ανάκληση γνώσεων, π.χ. στις εξετάσεις, έτσι και ένας σκακιστής πρέπει να αντλήσει από τη γνώση που έχει κατακτήσει. Ο σκακιστής θυμάται τους κανόνες, τις κινήσεις των κομματιών, τακτικά μοτίβα, ανοίγματα, βασικά φινάλε κ.ο.κ. Το σημαντικό εδώ είναι ότι το σκάκι ενισχύει τη συγκέντρωση και τη μνήμη μέσα από τη συνεχή πρακτική και την εφαρμογή των γνώσεων σε πραγματικό χρόνο. Παράλληλα, μέσα από την ανάπτυξη αυτής της ικανότητας της απομνημόνευσης και τη δημιουργία μίας αρχικής βάσης δεδομένων, καθίσταται δυνατή η τέλεση των μεταγενέστερων πιο σύνθετων λειτουργιών.
Η κατανόηση (understanding)
Το επόμενο επίπεδο, η κατανόηση, απαιτεί να αντιλαμβάνεται κανείς τη σημασία των πληροφοριών που έχει μάθει. Η τυπική εκπαίδευση εστιάζει συχνά στην κατανόηση εννοιών μέσα από τις εξηγήσεις που δίνει ο δάσκαλος. Στο τέλος της ημέρας (και μιλάω ως εκπαιδευτικός) αμφιβάλλω για το πόσα πραγματικά έχουν κατανοήσει οι μαθητές. Στο σκάκι αντίθετα, οι παίκτες κατανοούν τις στρατηγικές εφαρμόζοντάς τες και βλέποντας άμεσα τα αποτελέσματα των επιλογών τους. Ο σκακιστής δεν μπορεί δηλ. να υποκριθεί ότι κατανοεί τις στρατηγικές, γιατί άμεσα η πράξη θα του δείξει το αντίθετο! Παραδείγματος χάριν, μπορεί κάποιος να μας μιλήσει για την αξία του κεντρικού ελέγχου, τη σημασία της ανάπτυξης των κομματιών, ή κάποιες πιονοδομές, ωστόσο όλο αυτό που υποτίθεται ότι κατανοούμε θεωρητικά, φαίνεται πόσο το κατέχουμε και παράλληλα ενισχύεται άμεσα το όποιο επίπεδο κατανόησης, σε πραγματικό χρόνο, καθώς βλέπουμε ως σκακιστές στη διάρκεια μίας παρτίδας πώς μια συγκεκριμένη στρατηγική επηρεάζει τη θέση μας στη σκακιέρα, αλλά και αυτή του αντιπάλου μας.
Η εφαρμογή (applying)
Το τρίτο επίπεδο είναι η εφαρμογή, που σημαίνει τη χρήση των γνώσεων στις νέες καταστάσεις. Για παράδειγμα ένας μαθητής μαθαίνει κάτι για τις εξισώσεις στα μαθηματικά και παίρνει ένα φυλλάδιο με ασκήσεις. Στα Αγγλικά μπορεί να κληθεί να έχει ένα διάλογο με ένα θέμα συζήτησης και συγκεκριμένες ερωτήσεις-απαντήσεις σχετικές με το ζήτημα αυτό. Για έναν σκακιστή από την άλλη, η εφαρμογή σημαίνει ότι παίρνει τις στρατηγικές που έχει μάθει και αρχίζει να τις εφαρμόζει στο παιχνίδι που έχει μπροστά του. Ένας παίκτης π.χ. μπορεί να έχει μελετήσει την Σικελική Άμυνα, αλλά πρέπει να την εφαρμόσει κιόλας με τρόπο ικανοποιητικό στο συγκεκριμένο πλαίσιο του παιχνιδιού. Το πλεονέκτημα του σκακιού εδώ είναι ότι έχουμε μεταβαλλόμενες συνθήκες. Κανείς δηλαδή δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα αντιδράσει ο κάθε αντίπαλος σε ένα τύπο θέσης, πράγμα που σημαίνει ότι ο σκακιστής αναπτύσσει μία ευελιξία σκέψης και μία πραγματική δεξιότητα αντιμετώπισης προβλημάτων, που είναι πολύ ανώτερη από τη στυλιζαρισμένη σχολική άσκηση.
Η ανάλυση (analyzing)
Προχωρώντας στο επίπεδο της ανάλυσης, οι παίκτες αρχίζουν να διαχωρίζουν τις πληροφορίες σε αναγνωρίσιμα μέρη. Στην εκπαίδευση, η ανάλυση επιτρέπει στους μαθητές να εξετάζουν πληροφορίες κριτικά, κατανοώντας τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών και αναγνωρίζοντας διάφορα μοτίβα. (Ένα ερώτημα είναι πόσοι μαθητές φτάνουν σε αυτό το επίπεδο! -Το αφήνω ως προβληματισμό). Ανάλογα στο σκάκι, αυτή η διαδικασία είναι εντελώς προφανής, καθώς οι παίκτες είναι υποχρεωμένοι να αναλύουν τη δική τους θέση και αυτή του αντιπάλου. Αξιολογούν τις δυνάμεις, τις αδυναμίες και τις πιθανές απειλές, «σπάζοντας» το παιχνίδι σε διαχειρίσιμα μέρη (chunks), για να πάρουν στρατηγικές αποφάσεις. Αυτό που προφανώς συμβαίνει είναι ότι ενισχύεται η ικανότητα αναγνώρισης μοτίβων και η συστηματική σκέψη.
Η αξιολόγηση (evaluating)
Η αξιολόγηση αναφέρεται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων βάσει κριτηρίων και προτύπων. Στην εκπαίδευση, η αξιολόγηση προάγει την κριτική σκέψη, καθώς οι μαθητές αξιολογούν την εγκυρότητα των πληροφοριών και την αποτελεσματικότητα διαφορετικών προσεγγίσεων, πράγμα ως επί το πλείστον σπάνιο. Οι σκακιστές από την άλλη αξιολογούν συνεχώς τις κινήσεις και τις στρατηγικές τους, ζυγίζοντας τους κινδύνους και τα οφέλη κάθε απόφασης. Ένας παίκτης μπορεί να χρειαστεί να επιλέξει ανάμεσα σε μία ριψοκίνδυνη κίνηση ή μία πιο ασφαλή συνέχεια. Κατά βάση ο στόχος ενός καλού σκακιστή είναι η ανάπτυξη της ικανότητάς του να κρίνει και να λαμβάνει αποφάσεις που θα βασίζονται στην ορθολογική εκτίμηση των πραγμάτων, ζυγίζοντας τις πιθανότητες επιτυχίας και αποτυχίας.
Η δημιουργία (creating)
Τέλος, στην κορυφή της ταξινόμησης του Bloom βρίσκεται η δημιουργία, που περιλαμβάνει τη σύνθεση στοιχείων για να σχηματιστεί ένα νέο συνεκτικό ή λειτουργικό σύνολο. Όπως οι μαθητές μπορεί να δημιουργήσουν μοναδικά έργα ή λύσεις βασισμένες στη συγκεντρωμένη γνώση τους, έτσι και στο σκάκι, αυτό είναι το σημείο όπου ένας παίκτης συγχωνεύει τη γνώση και τις εμπειρίες του, για να παίξει δημιουργικό σκάκι. Ο σκακιστής δημιουργεί καινοτόμες στρατηγικές, σχεδιάζει μακροπρόθεσμα πλάνα και εκτελεί συνδυασμούς που απαιτούν φαντασία σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της παρτίδας.
Συμπέρασμα
Συμπερασματικά, οι γνωστικές διαδικασίες που περιγράφονται στην ταξινόμηση του Bloom αντηχούν έντονα με τις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται στο σκάκι. Θελήσαμε να δείξουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις το σκάκι υπερέχει έναντι της τυπικής εκπαίδευσης δίνοντας τη δυνατότητα σε όσους παίζουν το παιχνίδι να αξιοποιήσουν στο έπακρο πολλές από τις δεξιότητες που περιγράφει ο Bloom στη θεμελιακή εργασία του. Επιπλέον, oι σκακιστές αναπτύσσουν μετα-γνωστικές δεξιότητες όπως είναι η αυτοπαρατήρηση και ο αναστοχασμός, για να ελέγξουν τις αποφάσεις τους. Σε συναισθηματικό τέλος επίπεδο, μέσα από την διαχείριση της ήττας και της νίκης, καλλιεργούνται η ανθεκτικότητα, ο αυτοέλεγχος και η υπομονή. Εν τέλει, με την κατανόηση των παραλληλισμών μεταξύ αυτών των δύο τομέων, οι εκπαιδευτικοί και οι λάτρεις του σκακιού μπορούν να εκτιμήσουν τις πολύπλοκες γνωστικές διαδικασίες που είναι σε εξέλιξη στους αντίστοιχους τομείς τους. Η μαεστρία έρχεται με την ανάπτυξη των ανώτερων γνωστικών δεξιοτήτων, που είναι απαραίτητες για την επιτυχία είτε στην τάξη είτε στη σκακιέρα.